در مهرماه 1320 حزب توده با شعار حمایت از مرام کمونیستی و با حضور فعالان چپ‌گرا تشکیل شد. این تشکل در چند دهه همواره به عنوان یک جریان مخالف شناخته می‌‌شود و از سیاست‌های همسایه سابق شمالی حمایت میکرد. در گزارشی که خواهید خواند شرحی گذرا از تلاش‌های نافرجام این حزب ارائه شده است.
در کنگره دوم حزب کمونیست، معروف به «کنگره ارومیه (که در واقع در شهر رستوف تشکیل شد) سخنگویی و رهبری حزب، برحسب محیط مکانی، به چند قسمت تقسیم شد: سخنگوی حزب، نیک‌بین، در روسیه مقیم بود و مرتضی علوی (مدیر مجله پیکار) در آلمان فعالیت داشت و پیشه‌وری که در تهران کار میکرد.
روزنامه های ایران در سالهای بعد نیز از دخالت رئیس ستاد ارتش به قصد برانداختن شاه گزارش هایی منتشر کردند. روز بعد دولت با ارائه سندی حاکی ازاین که ضارب عضو فعال حزب توده بوده حزب را منحله اعلام کرد، اموال آن به تصرف دولت درآمد.
آنچه که «حزب‌الله» را از کوران این حادثه به سلامت عبور داد، نحوه موضع‌گیری سنجیده و ظریف امام خمینی بود. امام با نشان دادن خط مشی اصولی به حزب‌الله، به گونه‌ای جریان مردمی حزب‌الله را در وقایع این مقطع، پیشتاز نمود.
